12 grudnia 1586 roku w Grodnie niespodziewanie umiera król Polski Stefan Batory, co doprowadza do okresu bezkrólewia w Rzeczypospolitej, do burzliwej elekcji nowego króla oraz do krwawej walki o tron. W trakcie tych burzliwych wydarzeń poważnie ucierpiały Mysłowice oraz inne miejscowości i wsie na Śląsku.

Wstęp i tło historyczne

 

12 grudnia 1586 roku w Grodnie niespodziewanie umiera król Polski Stefan Batory, co doprowadza do okresu bezkrólewia w Rzeczypospolitej, do burzliwej elekcji nowego króla oraz do krwawej walki o tron z finałową bitwą 24 stycznia 1588 roku pod Byczyną na Śląsku. Pretendentów do polskiego tronu było dwóch: pierwszy – królewicz szwedzki Zygmunt III Waza Jagiellończyk po kądzieli, wspierany przez hetmana koronnego oraz kanclerza Rzeczpospolitej Jana Zamoyskiego, drugi – arcyksiążę Maksymilian III Habsburg wspierany przez Zborowskich oraz ich zwolenników. W sierpniu 1587 roku, w odstępstwie 3 dni, wybrano dwóch królów – Zygmunta Wazę i Maksymiliana. Rozstrzygnięcie zbrojne tego konfliktu było nieuniknione. W trakcie tych burzliwych wydarzeń poważnie ucierpiały Mysłowice oraz inne miejscowości i wsie na Śląsku [1].

 

Grafika 1. Zygmunt III Waza - król Polski i wielki książę litewski (1587–1632), król Szwecji. Jan Matejko – rysunek ołówkiem (Źródło: Wikipedia).

 

 

Opis wydarzeń

 

Powołując się na pierwszą monografię Mysłowic dr Jacoba Lustiga [2] już 11 października 1587 roku Mysłowice zostają splądrowane oraz spalone przez tatarskie i kozackie wojska posiłkowe hetmana koronnego oraz kanclerza Rzeczpospolitej Jana Zmoyskiego. Śledząc dokładny przebieg tych wydarzeń opisany w kronice Joachima Bielskiego [3] można wywnioskować, że spalenie Mysłowic mogło nastąpić w miesiącach październik-listopad 1587 roku, przed walkami pod oblężonym Krakowem formujących się oddziałów arcyksięcia Maksymiliana III z wojskami hetmana Zamoyskiego. Świadczyć ma o tym list samego arcyksięcia stacjonującego w Mogile pod Krakowem wysłany do Polaków w Krakowie. Odpiera on w nim zarzuty jakoby miał nakłaniać pewnego złoczyńcę do spalenia miasta. Kontrując w odpowiedzi Maksymilian uskarżał się, iż Kaydasz, który zebrał luźnych i chętnych ludzi w Krakowie wtargnął z nimi na Śląsk do Państwa Pszczyńskiego paląc po drodze kilka wsi. Dopiero po otrzymaniu listownej reprymendy od hetmana Zamoyskiego wrócił się on z powrotem do Krakowa.

 

 

Rysunek 2. Fragment mapy Śląska wg Martina Helwiga z XVI w. Naniesiona trasa odwrotu wojsk Maksymiliana Habsburga spod Krakowa oraz ważniejsze daty i wydarzenia. Opracowanie: Karol Wieniawski, MDH.

 

Należy tu wspomnieć, iż wojska Maksymiliana zaczęły wycofywać się spod Krakowa dopiero 30 listopada obierając trasę przez Miechów, Siewierz, Częstochowę, Krzepice, Wieluń do Byczyny, gdzie 24 stycznia 1588 roku stoczono ostateczną bitwę wygraną przez hetmana Zamoyskiego, po której do niewoli trafił książę Maksymilian oraz jego zwolennicy. Tak więc trasa odwrotu z Krakowa zakończyła się na Śląsku, ale nie prowadziła przez Śląsk i Mysłowice, a w większości przez ówczesne polskie tereny. Także wcześniejsza droga arcyksięcia pod Kraków nie wiodła przez Mysłowice, tylko przez Będzin, Sławków i Olkusz. Zatem spalenie i splądrowanie Mysłowic mające niebagatelny wpływ na samo miasto, którego piętno odczuwamy po dziś dzień, za sprawą bezpowrotnego zniszczenia historycznych ksiąg i akt miasta [4], należy traktować jako incydentalne i mające jedynie charakter grabieżczy i odwetowy niesubordynowanych wojsk hetmana. Zniszczenie Mysłowic nie było następstwem celowych, taktycznych zagrywek Zamoyskiego, a jedynie następstwem niespokojnych czasów panujących wówczas w Polsce i na Śląsku, gdzie do walki o tron polski zgłosili się również Habsburgowie.

 

Po splądrowaniu i spaleniu Mysłowic życie w mieście zamarło. Nie pomógł fakt, że mysłowiczanie posługiwali się językiem polskim, a w centrum miasta stał chrześcijański kościół. Dla oddziałów tatarskich i kozackich, które wtargnęły do miasta nie miało to znaczenia. Było to kolejne miasto na terenie Śląska do łatwego złupienia i splądrowania, stanowiło to pewnego rodzaju wynagrodzenie dla nich za udział w walkach pod zwierzchnictwem hetmana. Nawet po wygranej bitwie pod Byczyną w styczniu 1588 tatarskie odłamy wojsk Zmoyskiego nie opuściły Śląska i dalej kontynuowały, jeszcze przez pewien czas, swoją grabieżczą szarżę w kierunku Wrocławia. Ponownie hetman musiał uspokajać, tym razem biskupa wrocławskiego, iż nie chodzi mu o Śląsk, a tylko o sprawy Rzeczpospolitej i nie zamierza zdobywać Wrocławia. Dopiero 9 marca 1589 roku podpisana została umowa pomiędzy Rzeczpospolitą, a krajami habsburskimi i z cesarzem austriackim. Był to tzw. traktat bytomsko-będziński, na mocy którego ostatecznie arcyksiążę Maksymilian Habsburg zrzekł się tronu polskiego.

 

 

Grafika 3. Jan Zamoyski bierze do niewoli arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w Byczynie na Śląsku (Źródło: Wikipedia)

 

 

Spalenie Mysłowic i skutki

 

Zapisek pochodzący z roku 1592 wspominający spalenie Mysłowic [5]: „Gdy zołnierze polsczy zapalili Miastho thedy mu zapisz wespołek zxięgami mieyskimi y inszym samsiadom”. Pożar ten był niezwykle znamienny w skutkach dla miasta Mysłowice. Zniszczone zostają drewniane zabudowaniami miasta, a także mysłowicki kościół (mariacki, pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny), który dzięki konstrukcji kamiennej zachował swoją podstawę oraz mury. Wraz z innymi zabudowaniami na rynku spalony zostaje drewniany ratusz, zniszczone zostają wszystkie dokumenty miejskie oraz kroniki. Dlatego obecnie mamy duże trudności z dokładnym i bezpośrednim opisem wielu ważnych historycznych faktów związanych z miastem, które wydarzyły się przed rokiem 1587. Najprawdopodobniej z tego też powodu nie zachowały się akta lokacyjne miasta lub jakiekolwiek informacje nawiązujące bezpośrednio do nich.

 

 

Rysunek 4. Wizualizacja odbudowanych Mysłowic z 1590 roku. Na podstawie mapy z książki dr J. Lustiga "Geschichte der Stadt Myslowitz ..." wyd. w 1867 r. Opracowanie i rysunek: Leonard Czarnota.

 

 

 

Odbudowa miasta i założenie nowej księgi miejskiej

 

Dzięki trudowi i wsparciu ówczesnej właścicielki dóbr mysłowickich Katarzyny Salomonowej, w ciągu około 3 lat udaje się Mysłowice odbudować [6]. W 1590 roku założono w mieście nową księgę – protokolarz, oprawiony w czerwoną skórę, stąd również pochodzi jego nazwa „Czerwona Księga”. W księdze tej znajdujemy zapisy w języku polskim (z małymi wyjątkami) z lat 1590 – 1762, a także dopisywane później z 1779 roku oraz najmłodszy z 1806 [7]. Protokolarz przetrwał do dzisiejszych czasów i stanowi ważny dorobek historyczny w skali miasta oraz całego regionu Górnego Śląska. Jego oryginał znajduje się obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach.

 

Opracował: Karol Wieniawski, MDH Mysłowice 2017

 

 

Źródła i literatura:

  1. Joachim Bielski – „Dalszy ciąg kroniki polskiej zwierającej dzieje od 1587 do 1598 r.”. Warszawa, Spisana z rękopisu, opracowana i wydana drukiem przez F.M. Sobieszańskiego w 1851 roku.
  2. Józef Ciepły – „Matka Boska Mysłowicka. Na tle wydarzeń historycznych”. Mysłowice, 1993.
  3. Alina Kowalska, Antoni Piwowarczyk pod red. Antoniego Barciaka – „Protokolarz albo „Czerwona Księga” Mysłowic”. Mysłowice, 2002.
  4. Jacob Lustig – „Geschichte der Stadt Myslowitz in Oberschliesen”. Mysłowice, 1867.
  5. Alfred Sulik – „Tom I Historia Mysłowic do 1922 roku”. Urząd Miasta Mysłowice 2007.
  6. Federacja Bibliotek Cyfrowych, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa.
  7. Wikipedia – informacje uzupełniające i scalające tekst oraz grafika do tekstu.

 

Podziękowania dla pana Bruno Wioska – mysłowiczanina, artysty, pisarza – za pomoc w tłumaczeniu fragmentu monografii dr J. Lustiga.

 


[1] Tło historyczne. W1526 roku w bitwie pod Mohaczem na Węgrzech ginie król Czech i Węgier, Ludwik II Jagiellończyk. Po tym wydarzeniu Śląsk wraz z Mysłowicami przechodzą spod czeskiej monarchii pod panowanie austriackiego arcyksięcia Ferdynanda I Habsburga. Monarchia habsburska trwała na tych terenach przeszło dwa stulecia do XVIII w.

Źródło: Alfred Sulik – „Tom I Historia Mysłowic do 1922 roku” wyd. w 2007, Mysłowice.

[2] Dr Jacob Lustig „Geschichte der Stadt Myslowitz in Oberschliesen”, wyd. w 1867, Mysłowice. Str. 27, cytat z ksiąg parafialnych miasta Wrocław, Tom IV str. 132.

[3] Joachim Bielski (ur. ok. 1540 we wsi Biała, zm. 8 stycznia 1599 w Krakowie; sekretarz królewski, poseł, poeta i historyk, pisał po polsku i łacinie) – „Dalszy ciąg kroniki polskiej zwierającej dzieje od 1587 do 1598 r.” spisana z rękopisu, opracowana i wydana drukiem przez F.M. Sobieszańskiego w 1851 roku. Str. 77 – „Trębacz posłan do Mogiły”.

[4] "księgi pierwsze nasze miejskie przez ogień są zgorzały" – cytat z „Protokolarz albo „Czerwona Księga” Mysłowic”, wyd. przez: Alina Kowalska, Antoni Piwowarczyk pod red. Antoniego Barciaka, 2002 Mysłowice. Zapis nr 121.

[5] „Geschichte der Stadt Myslowitz …”. Str. 27, cytat z ksiąg parafialnych miasta Wrocław, Tom IV str. 132.

[6] Józef Ciepły – „Matka Boska Mysłowicka. Na tle wydarzeń historycznych”. Mysłowice, 1993.

[7] „Protokolarz …”. Wstęp – Antoni Barciak, Antoni Piwowarczyk.