„Życie” historyczne – księga mysłowska – rok 1772
„Actum na Urzędzie Landwojtowskim”
Historia potrafi być barwna, dokumenty historyczne mogą zawierać przekazy tak żywe jak współczesne wypisy z raportów sądowych czy policyjnych... Antoni Piwowarczyk – znany miłośnik pamiątek historycznych i starożytności miejskich, autor opracowania "Czerwonej Księgi", historyk – dostosował dla współczesnego czytelnika protokolarz spraw prowadzonych przed ławnikami "Komisji Magistralnej", którzy rozstrzygali rozmaite spory mieszkańców powiatu.
Język protokołów – dosłowny, choć każdy zapis czyniony jest w formalnych ramach przyjęcia oświadczeń stron, rozstrzygnięć i wyroków – odznacza się oryginalnością swojego czasu. Niebywałe wrażenie robi również zapis obyczajów tamtego okresu. Okazuje się – między innymi – że obrzucanie się nieprzyzwoitymi epitetami nie jest wymysłem dwudziestego wieku. Spory toczone są z zadziornością i determinacją, a w słowach rzadko kto przebiera... Niczym nowym nie jest rozbój czy złodziejstwo. Od zawsze powodem stawania przed komisjami rozjemczymi i sądami były spory majątkowe i spadkowe. Zachęcamy do lektury
Actum1 na Urzędzie Landwojtowskim
11 września 1772
Stanąwszy dnia wyżej wyrażonego Katarzyna rodzona Grzegorkowiczanka przednosi prośbę skarżąc się na Wojciecha Kreta mieszczanina tutejszego czyniąc sobie pretensję ratione2 pomieszkania w possesyi3 teraz kretowskiej a anteceseyi4 Grzegorkowiczowskiej. Czego my urząd dojść prawdy usiłując przedwołujemy oskarżonego Wojciecha Kreta i do sprawy z dokumentem się dostawić żądamy. Który wspomniany Wojciech albo raczej żona jego jako posesorka na rozkaz stawa i produkuje5 kupno oryginalne de anno 1758 dnia 10 january6 która tylko tyle opiewa tymi słowy in quantum7. Żeby zaś zwyż mianowany Jan Grzegorkowicz który sobie w izbetce aż do śmierci mieszkanie wymowił miał wolą wybrać się w rok albo we dwa, tedy kupiciel Jan Kudera za pomieszkanie które miał mieć aż do śmierci oddać powinien 8 twardych8.
A ponieważ że ta więcej rzeczona Katarzyna przednosi że ojciec jej (którego imieniem ona skarży) przy ustępowaniu izbetki tak sobie miał wymówić, ażeby ażeby kupicielowie statku9 Kretowie do śmierci jego, za to ustępne jemu nie tylko te wymówione sobie 8 twardych dali, ale też co każdorocznie z izbetki najmu wezmą sobie połowę a jemu połowę dawali. Co podniósłszy my Urząd Kretowej zapiera się tego i niewiadomością ekskuzuje10. Więc my Urząd lubo że żadnego dokumentu tej ugody ani świadectwa Katarzyna produkować nie mogła, posłaliśmy dwóch ex gremio11 do ojca tej Katarzyny starego pana Grzegorkowicza, aby się dowiedzieć jako się ta sprawa stała, który w te odpowiada słowa: To prawda że przy ugodzie naszej wyżej wyrażona stała się wymowa, ze dla mnie połowica12 każdorocznego najmu od izbetki przynaczana była, jednakowoż niż bym sądzić i kłócić miał, daję i spuszczam ja to sumienie Kretów, niech się pomiarkują i co chcą niech dadzą albo nie dadzą.
A lubo, że pan Grzegorkowicz tę rzecz na sumienia zdaje a Kretka to przyjmuje, więc my inaczej uznać nie mogęmy tylko aby Kretowie te od izbetki za ustęp accordowane13 8 twardych z których już dawniejszymi czasy 4 twarde oddać mieli, ostatnie cztyry oddali, a ostatek pretensyi Grzegorkowiczowskiej na ich sumieniu zostawia.
Kretowie oddają zaraz te 4 twarde i kwit odbierają. Tantum14.
Mateusz Jelonek Landwójt15 – Maciej Miedniak Radny
Tabak przysięgły, Schubert Notariusz16
1. actum – stało, działo się
2. praetensya ratione – słuszny powód, sprawa
3. posesya – własność, gospodarstwo
4. antecesya – poprzednia własność
5. produkować – pokazać, przedłożyć
6. de anno... - z roku 1758 z 10 stycznia
7. in quantum – jak wyżej
8. twardy – srebrny talar
9. statek – gospodarstwo, nieruchomość
10. ekskluzje – wymawia, zasłania się
11. ex gremio – z grona (z urzędu)
12. połowica – połowa
13. accordowane – uzgodnione, wyznaczone
14. tantum – koniec
15. landwójt – wójt ziemski
16. notariusz – tu pisarz miejski, przysięgły
Actum na urzędzie 18 septembris1 1772
Stanąwszy sub hodierno dato2 niewiasta z Porąbki imieniem Agnieszka rodzona Zlidnikowna rodzona sistra nieboszczyka Jana Zlidnika mieszczanina tutejszego upraszającaby zadosyć stało się woli ostatniej matki jej nieboszczki Katarzyny Zlidnikowej a onej półkwarty roli3 w Zabolinie4 przy statku Zlidniokowskim zostającej przyznane być mogło, ponieważ ta sama rola zamiast wiana onej że oddana być miała, a ponieważ tej prawdy dokumentami lub świadectwem dochodzić trzeba, dlatego urzędowy rozsądek5 musi delecyją6 otrzymać.
1. septembris – wrzesień
2. sub hodierno dato – pod dzisiejszą datą
3. półkwarta roli – tu 1/8 łana (łan liczył 12 morgów)
4. Zabolina – teren leżący nad potokiem Bolina
5. rozsądek – tu wyrok sądowy
6. delecyja – prolongata, odroczenie
1772 Dnia 23 września
Stał się Contrakt1 z pozwoleniem obcy2 i jej wiadomością ich z majstrem kotlarzem z Pszczyny na zrobienie kotła nowego do browaru miejskiego który ma trzymać w sobie beczek3 trzy a ten zważywszy y z obręczą która na nim będzie funt4, po półdwunasta czeskiego5 zapłacić mu będzie potrzeba, a przy tym odbierze pan majster ten stary kocioł na odbicie zapłaty, rachując starej miedzi funt po półsiódma czeskiego6, a przy odbieraniu kotła co stary nie doważy dopłacić się będzie powinno zaraz aż do stu ryńskich7, których pan majster obliguje8 się do przyszłej Wielkanocy w roku 1773 z powinnym interesem9 za obligacją10 poczekać, które mu bez wszelkiej wymowy zapłacić i z podziękowaniem będzie trzeba. Ut supra11. Stary kocioł ważył funtów 140 i czyni 45 ryńskich czeskich 15.
1. contrakt – umowa na piśmie
2. z pozwoleniem obcy – za wiadomością ogółu mieszkańców
3. beczka, beka – mieściła w sobie 72 garnce
4. funt – jedn. Wagi równa 350 – 360 g
5. półdwunasta czeskiego – 11,5 halerza
6. półsiódma czeskiego – 6,5 halerza
7. ryński – równy srebrnemu „twardemu”
8. obliguje – zobowiązuje się
9. z powinnym interesem – z należnym procentem
10. za obligacją – zgodnie ze zobowiązaniem
11. ut supra – jak wyżej
Actum pro aeterna rei memoria1
Roku tysięcznego siedemsetnego siedemdziesiątego drugiego, dnia dziesiątego października, odebrał się kocioł nowy do browaru tutejszego miejskiego, w Pszczynie robiony, który ważył funtów 358 i kosztował twardych talarów sto sześćdziesiąt pięć, czeskich siedm, bez utrat2, z utratami zaś 169 twardych czeskich 7, a ponieważ że stary kocioł, nigdzie w protokole znależć się nie mógł, ani dojść można byłojak stary być mógł, dla tego teraźniejszy nowy dla pamiątki3 dalszej wpisuje się.
1773
Krupski Bormistrz, Maciej Jelonek wójt, Maciej Miedniak rajca, Tabak przysięgły, Schubert notariusz.
1. actum pro aeterna rei memoria – stało się na wieczną rzeczy pamiątkę
2. utrata – straty, koszty dodatkowe
3. dla pamiątki – dla pamięci
Jak pierwsze piniądze do Casy Miejskiej przyibędą ma się zapłacić Wojciechowi Jelonkowi twardych talarów 4 na pomoc do konia którego skaleczył w Miejskim interesie1 jeżdżąc po pana Kosmelego do Pszczyny.
Odtąd Renomowany Magistrat2.
1. w miejskim interesie – w sprawach miasta
2. renomowany magistrat – odbudowa ratusza, który spłonął w 1758 r.
Actum na Urzędzie1 dnia 27 grudnia 1773.
Posłało się dnia dzisiejszego po Kaspra Cecotę socceroralnem sposobem2 teraźniejszego possesora3 pozostałości nieboszczyka Szymona Postawskiego, i napomniał się aby 10 twardych talarów za tegoż wspomnianego swego antecessora4 i ojca pierwszej żony Cecotowej, która w jego porachunkach bormistrzem będąc revisor ich5, to jest pan calculator6 Fischer deffectował7 do kasy miejskiej odliczył, który stanuwszy takowe 10 twardych talarów odkłada i z wypłacenia ich kwit odebrawszy, i tu dla wiecznej pamiątki się kwituje.
Tatum ut supra8.
1. actum na urzędzie – stało się w urzędzie
2. soccesoralny sposób – przez dziedziczenie
3. possesor – właściciel
4. revisor – kontroler
6. calculator – rachmistrz
7. deffectował - znalazł brak
8. tatum ut supra – koniec tego co wyżej
Eodem ditto1.
Stawa Garzi2 Kucharski żałując na Jakoba Jelonka ratione wynadgrodzenia3 twardych talarów szkód które skarżący się Kucharski wyexpensował4 przy ukupowaniu chałupki od Kaczmarczyka, którą w possesją tenże oskarżony Jakub Jelonek otrzymał. Pozwany Jelonek stawa i neguje5 aby on miał utraty6 Kucharskiemu o salvie7 w kupnie zostającej, że taka chałupka nie do innych, ale do Jelonkowskich rąk przyjść powinna, i że skarżącysię bardziej o ogród niż o chałupę stał i targował. Kucharski zeznaje że mu o tym powiadał, lecz utraty nadgrodzić deklarował8.
Oskarżony Jelonek żąda aby nie on, lecz ten który ogród otrzyma utraty nadgrodził.
Sentez9.
Ponieważ ta chałupka wraz z ogrodem się kupowała, a Jelonek Wojciech Kucharskiemu samowładnie i dobrowolnie, nadgrodzić utraty przy tym ukupowaniu tej chałupki deklarował się w te słowa mówiąc: Jeżeli ja chałupkę otrzymam, utraty nadgrodzę, a jeżeli Kuba otrzyma nadgrodzi, sam między sobą decret10 robiąc, tak i my go casować11 nie mogęmy, ale niniejszym zdaniem potwierdzamy, żeby Jelonkowie Kucharskiemu na nagrodę tych strat twardych talarów 1 oddali, a lubo że Kucharski przez tak długi czas swojej utraty czekać musiał, a bez decyzji naszej magistralnej12 nic dostać nie mógł, na Urząd nic dodać, lecz oskarżony Jelonek sam czeskich 15 zastąpić13 musi. Tantum.
Ratuzny, Daniel Leichter radny, Schubert notariusz.
Kucharski przystał na Wojciech Jelonka którymu 24 czeskie dać deklarował.
1. eodem ditto – pod tą samą datą
2. Garzi – Jerzy
3. ratione wynagrodzenia – w sprawie wynagrodzenia
4. wyexpensował – wydał, zapłacił
5. neguje – zaprzecza
6. utraty – wydatki, straty
7. salva – zastrzeżenie, warunek
8. deklarował – zobowiązał się, obiecał
9. sentez – postanowienie, wyrok
10. decret – tu umowa
11. casować – unieważniać
12. magistralny – urzędowy
13. zastąpić – uiścić, zapłacić
Eodem ditto
Skarży się Wojciech Jelonek na Józefa Miedniaka którzy będąc społem w Polszcze1 po woły, zginuć miało oskarżonemu Miedniakowi twardych talarów jeden który przyszedłszy do domu, wymawiał Miedniak Jelonkowi że mu 5 ortów2 w drodze ukradł.
Oskarżony przyzwany stawa y daje tę exepcyą od siebie, że z tej racji w porozumieniu skarżącego się w pół drogi narzekał że się piniądzmi do domu nie dożywi, a jemu piniądze starczyły aż do domu i jeszcze mu z nich zostało.
Skarżący się Jelonek zeznaje że prawda iż się żalił w drodze że piniądzmi nie starczy na wyżywienie siebie aż do domu, ale z tej racyi że nie ma sentencją inszych, jako i samego oskarżonego Miedniaka w drodze społem będących do kopy twardych talarów był wydał, i dlatego narzekał aby mu takowe nazad powrócone były, a tak dostawszy z tego twardych talarów złotych pięć tymi się do domu przeprawił i jeszcze mu 10 piętaków3 zostało.
Oskarżony zeznaje że tak jest i jeżeli on w posądzeniu miał Jelonka, to nie tak z prawdziwego porozumienia, jako bardziej z nagłości i niecierpliwości rozgniewawszy się nad stratą.
Skarżący z oskarżonym ugodzili się w ten sposób, czego i my negować nie mogli a casować, lecz za prawie przyznać, w ten sposób.
Primo4: Oskarżony Miedniak skarżącego się Jelonka przy Magistracie przeprosił i odpuszczenia za niesprawiedliwe posądzenie żądał, co się stało.
Secundo5: Magistralną attestacyą6 pod pieczęcią miejską na szkody swoje ratione przywróconego podciwego imienia skarżącemu się wyjednał. Tantum.
1. społem w Polszcze – razem w Polsce (poza Śląskiem)
2. ort – srebrna moneta wartości 1/5 talara (twardego)
3. piętak – moneta wartości 5 halerzy
4. primo – po pierwsze
5. secundo – po drugie
6. attestacya – potwierdzenie, umocnienie
Eodem ditto
Stawa Jadwiga Kretka possesorka statku quondam1 Kudlerowskiego skarżąc się na Katarzynę Landeczankę, że mając pół kwarty roli2 od tego statku3, podatków żadnych królewskich, pańskich ani miejskich od niej nie odbywa, al cały ciężar przy statku zostaje, i uprasza się aby sporządzenie urzędowe w tych ciężarach się między tymi dwiema stronami stało Pozwana oskarżona Landeczanka na rozkaz magistralny stawa, i swoją excepcyą takową daje, ze oskarżona prawda że miała półkwarty roli od statku, ale ją najęła jak swoją Walentemu Dudzikowi, a ten się podjął, jako i powinien był, wszystko według powinności odbywać, tak do królewskiej, pańskiej cassy4 jako i do miejskich rentów na wydatki ile potrzeba inszych półkwarć roli czynią.
A lubo się pozwana Landeczanka na najemnika odwołuje powołany najemnik stawa i zeznaje dokumentalnie jako od tej roli opłaca tak królewskie jako i pańskie i miejskie ciężary. Skarżąca się żąda aby rola od oskarżonej odebrana, a od statku skarżącej się za zapłatą oddana była aby grunta przy posesyi w zupełności zostały.
Oskarżona odwołuje się na obowiązującą w kupie5 skarżącej się, jako pół kwarty roli onej intercyzną6 zapisane, i ona woli nie ma7 do przedania jej, i gdyby ją przedać miała nie inny a posessor Kret takowy otrzyma, lecz póki nie ma woli przedać, wolno jej, jako swoje mając komu się podoba i uprasza o magistralne między nimi rozporządzenie które takowe się stało, jak naśladuje8. Decisio9.
Zważywszy my Urząd tak z skargi Kretowej jako z excepcyi i wyżej wyrażonych aktów Landeczanki ze pretensye niesłuszne, ponieważ oskarżona wywiodła się z tego, że się roli jej półkwarty w wszystkich pretensyach przez najemnika opłaca, jednakowoż aby się possesorce statku to jest Kretce, woli jej zadosyć stało, rozkazujemy pańska i miejska onera10 do Kretki oddawane były, a lubo to półkwarcie tylko czwartą część statku pokazuje, tak co czwarty rok od daty dzisiejszy na pańskim zamiast Kretowej dzień żęciem odbywać11 i tak co cztery continuwać.
A Kretka nad swój szacunek12 te dwa talary za które od najemników roli odbierać będzie, odbywać powinna. Tantum
1. quondam – niegdyś, kiedyś w przeszłości
2. półkwarta roli – czwarta część łana
3. statek – gospodarstwo, majątek
4. cassa – kasa
5. obowiązanie w kupie – zobowiązanie w akcie sprzedaży
6. intercyzna – umowa przedślubna ustalająca sprawy majątkowe przyszłych małżonków
7. woli nie ma – nie chce
8. jak naśladuje – jak następuje
9. decisio – decyzja
10. onera – obowiązki, ciężary, opłaty
11. dzień żęciem odbywać – właściciel gruntu zobowiązany był do bezpłatnej pracy przy żniwach na gruntach państwa
12. szacunek – należność, wartość
Eodem ditto
Notabene. Ponieważ różne contowersye1 między stronami Jadwigą Kretową rodzoną Kuśmierzanką a Wojciechem Szklarzem często zachodzą stronę pół kwarty roli2 do statku Knapińskiego którego teraz possesorem Szklarz należącą, a tę Daniel Leicher fantowanym sposobem3 od Szklarza nabył do wspomożenia4, za czym dla uspokojenia ich kładzie się na tąż półkwarty roli questionis salva5, takowa, iż gdyby toż półkwarty do przedania przyść miało przed wszystkimi inszemi jak by ją kto inszy zmówił, za odliczeniem pieniędzy tej samej umowionej summy, Jadwiga Kretowa ma bliskość6 i ona takową rolę odebrać ma.
1. controwerye – sprzeczności, spory
2. stronę półkwarty – w sparwie ziemi
3. fantowanym sposobem – uzyskanym jako zastaw
4. do wspomożenia – dla zysku
5. questionis salva – warunek, zastrzeżona skarga
6. chodzi tu o prawo pierwokupu
Eodem ditto
Stawa pod dzisiejszą wyżej wyrażoną datą Józefa Szałaszczonka i skarży się na Zuzannę Szklarkę że kędy ją tylko obaczy albo się z nią podka1, niepodciwemi słowy onię karmi2, nazywając ją kurwą publiczną. Oskarżona daje od siebie tę excepcyą i powiada, że niecierpliwości powiedziała że kurwo, złodziko wyśmigana, a to z tej racyi że żądając Szałaszczanka pożyczenia dwóch twardych od oskarżonej Zuzanny, nie dostawszy ich z rankoru3 przed ludźmi na oskarżoną gadać miała że kurwa godna wyśmigania z miasta, a tak ona reciproce4 tym samym głosem odwoływała5, żeś ty kurwa i złodzika. A lubo że z tych stron obie swoje rzeczy zdobią. Za czym przed wołany gospodarz Szałaszczanki Andrzej Matlik aby zeznał, jak się sprawa tej kłótni zaczęła, który stanuwszy zeznaje że przyszedłszy Szklarka z pierzem drzeć, zganiała dziewczynę Antoniczynę z ławki czego się ujmując Szałaszczniczanka, dostała przytyk, ze się dlatego ujmuje za Antonką że w niedzielą społem6 tańcowały i stąd się hałas zaczął a świadek wyszedł nie słysząc tego co tam się więcej stało, i która której niepodciwość zadała7. Ponieważ pierwszy świadek tym wyżej wyrażonym sposobem nic dokumentować nie mógł a niewiasta jedna imieniem Regina pozostała wdowa po nieboszczyku Bieńku tej sprawie przytomną była, pozywa się i stawa na świadectwo i w te zeznaje słowa: że Zuzka jest przyczyną całej kłótni, ponieważ między inszemi słowy których tu wyrazić nie podobno ani się godzi, Szałaszczankę wołała, kanalio, kurwo, nie panno, czynisz się panną a ledwoś próg przełazić mogła i na syna wołała Wawrzek poć8 weźmy ją i utopmy w rzece tę kanalię et cetera9.
1. albo się z nią podka – jeśli się z nią spotka
2. niepodciwemi słowy onię karmi – obrzuca ją brzydkimi słowami
3. rankor – nienawiść, złość
4.
5. odwołowała – odwoływała
6. społem – razem
7. niepodciwość zadała – zarzucała nieuczciwość, złość
8. poć – chodź
9. et cetera – i tak dalej
Actum 28 January1 1773
Dato stawa Józef Kotowski z płaczem i lamentem błotem pobabrany2 y popłuskany3 skarżąc się na Zuzkę Szklarkę i synów jej Wojciecha i Warzynca, iż ci przyszedłszy i z matką swoją onego zbili, o ziemię rzuciwszy nogami skopali, a to z tej racyi, że skarżący się Kotowski wychodząc na Modrzejów zaparł sień4, aby syn Zulczyn Jaś według swego zwyczaju izby nie rewidował5, aliści ten nie mogąc drzwiami wlazł dachem i tak sobie począł w domu jak mu się podobało, i gdy mu to Kotowski wymawiał, mówiąc czas wasz wyszedł, wybierzcie się z domu a nie czyńcie violencji6 domowi czyjemu, w tym Zuzka poszła po synów Wawrzka i Wojciecha, którzy przyszedłszy i pochwyciwszy Kotowskiego o ziemię rzucili, bili, nogami kopali wołając na niego różne niepodciwości.
Powołana oskarżona Zuzanna stawa i swoję excepcyą taką daje, że przyszedłszy Kotowski z Modrzejowa do domu opity7 i krzycząc po sieni siekiery o dostawszy siekiery drzwi do Zuzanny wytłukł i wytrzaskał, a wołając na nią kurwo, kanalio wychodź, i chcąc ją rąbać po ogrodzie Mroczkowym gonił, a tak przyszedłszy synowie do niego się dali matki broniąc.
Skarżący się Kotowski replikuje8 mówiąc: że przyszedłszy do domu i usłyszawszy od dzieci swoich że chłopiec Jaś Zuzanny, dobywawszy się do dzieci Kotowskiego którego do domu puścić nie chciały, przez szczyt9 i wybiwszy je skarżył się ojcu na co on rozgniewany uderzył we drzwi, które się otworzywszy mówił te słowa wychodź a nie czyń hałasu w domu bo tu nie masz sprawy, a chłopiec wyszedłszy na ogród wołał złodzieju, i ten wypadł za nim na ogród aż Wawrzek i Wojtek przyszedłszy dali się na Kotowskiego i onego skopali i zbili.
Nie mogąc dojść prawdy z obu stron zostawiliśmy tę sprawę aż do 9 february10 ażeby skargę dokumentować, i stawają na świadectwo Stanisław Sukiennik towarzysza kunsztu11 kowalskiego który z Modrzejowa do domu nie drzwiami przyzwoitemi, ale które zalepione były do chałupy się gwałtem dobywał, tłukąc i traskając12 drzwi tak dalece, że słup przy drzwiach wypadł a po tym wypadłszy na ogród, kędy synowie oskarżonej stali, najprzód młodszy Wawrzek dał się do Kotowskiego, aż przypadłszy i starszy Wojciech o ziemię Kotowskim uderzyli, aż wypadłszy knim13 świadek z kopy rozerwał i tako się puścić musili.
Ugoda dobrowolna stała się między stronami
1. january – styczeń
2. pobabrany – ubrudzony
3. popłuskany – popryskany
4. zaparł sień – zamknął sień
5. nie rewidował – tu nie wchodził do izby
6. violencja – gwałtowność
7. opity – pijany
8. replikuje – odpowiada
9. przez szczyt – przez dach
10. february – luty
11. kunszt – tu rzemieślnik
12. traskać – trzaskać
13. knim – ku nim
14. z kopy – kupy, kotłowaniny
Życie Mysłowic nr 143-144, 25 lipca – 30 sierpnia 1997, cena 2 pln zł.