1991
Pieczęcie i herby miasta Mysłowic
cz. 1
Uwagi wstępne
W najdawniejszym okresie historycznej Polski ukształtowały się na jej terenie organizmy społeczne, które z uwagi na ich wielkość i warunki w jakich trwały, przekazy źródłowe X – XII wieku określały nazwą "civitas" lub "urbs", względnie, w odniesieniu do mniejszych tworów, nazwami "oppidum" lub "oppidula". Miejscowości te jako centra administracji politycznej lub kościelnej były rządzone przez księcia i pomniejszych feudałów lub biskupa i władze klasztorne, albo też podlegały władzy ich pełnomocników i urzędników. Nie posiadały one samodzielności prawnej, takiej jaką wywalczyły sobie w XI i XII wieku miasta włoskie, francuskie i flandryjskie, a nieco później, w pewnej zmodyfikowanej formie, również miasta zachodnich Niemiec, przysługiwały by im więc nie tyle nazwy miast i miasteczek, jak raczej podgrodzi, grodów i gródków oraz osad targowych. Pod określeniem „miasto” należy bowiem rozumieć samorządną, autonomiczną organizację społeczną z wybieranymi przez członków tej organizacji ciałami przedstawicielskimi: radą, burmistrzem, wójtem i ławą przysięgłych – wyposażonymi w prawo stanowienia praw i egzekucji tych praw. Tego rodzaju organizmy powstawały u nas – po licznych i krwawych walkach bratobójczych między książętami polskimi w XII wieku i wyniszczających kraj najazdach tatarskich pierwszej połowy XIII wieku – w drugiej połowie wieku XIII, a najwięcej w wieku XIV. Nastąpiło to w formie przenoszenia miejscowości już istniejących na prawo magdeburskie, zwane też niemieckim, lub też na lokowaniu miast nowych na tym prawie, wznoszonych na tzw. surowym korzeniu, czy pniu. Zapewniało to bowiem szybszą odbudowę i rozbudowę zniszczonego kraju, co było równoznaczne ze zwiększeniem dochodów właścicieli miast, udzielających przywilejów nowego prawa1.
Kiedy to było mogło – i w jakiej formie – nastąpić w Mysłowicach? E. Zivier przyznaje Mysłowicom, w oparciu o teorię prof. Piekosińskiego – ale również z pominięciem jej – bardzo stary rodowód, wyprzedzający wszelkie zabytki piśmiennictwa polskiego. P. Knoetel widzi ich powstanie w pomroce dziejów, a mówiąc o przyjęciu nowego prawa miejskiego przyjmuje, że „stara osada słowiańska Mysłowic” została na nie przeniesiona, przy czym wpływ na to niemieckich osadników mógł pierwotnie być tylko bardzo nikły, jeśli w ogóle taki zaistniał 2.
O przeniesieniu Mysłowic na prawo magdeburskie nie zachował się do naszych czasów żaden dokument, zanotowane to jednak zostało później w dokumencie z 8.12.1360 r. danym w Pszczynie, którym książę opawsko-raciborski Mikołaj II poświadcza rycerzowi Ottonowi z Pilicy nabycie za własne pieniądze miasta Mysłowice z okolicznymi wsiami „ze wszystkimi prawami i dominiami wedle zwyczaju prawa niemieckiego odnowionymi, od dawna istniejącymi”3.
Z tego wynika, że Mysłowice otrzymały to prawo wcześniej, może nawet znacznie wcześniej, skoro data tego faktu była już zatarła w pamięci współczesnych i ściślejsze określenie jej nie było już możliwe. E. Zivier i ks. J. Kudera wymieniają szereg miejscowości górnośląskich, przeniesionych na prawo magdeburskie w drugiej połowie XIII wieku, wydaje się zatem, że również Mysłowice otrzymały to prawo w owym czasie4.
Jak długo Mysłowice były osadą przy gródku pana włości – choć były już w tym czasie ośrodkiem rozległego okręgu parafialnego – wszelkie akty prawne dotyczące mieszkańców – kontrakty kupna i sprzedaży, umowy wszelkiego rodzaju i dokumenty – były sporządzane w kancelarii pana i on te akty podpisywał i pieczętował swoją własną pieczęcią herbową, nadając im w ten sposób moc prawną. Z chwilą przeniesienia osady na prawo magdeburskie – co łączyło się z uzyskaniem osobowości prawnej – spłynęły na miasto z przywilejami nowego prawa również obowiązki legalizacyjne.
Odtąd wszelkiego rodzaju dokumenty były sporządzane w kancelarii miasta przez pisarza miejskiego i tam podpisywane przez upoważnione osoby samorządu i opieczętowywane pieczęcią miejską z godłem. Dokumenty bez pieczęci były bowiem nieważne, a pieczęć bez godła nie spełniała swego celu5.
Pod zaborami
Jak daleko wstecz sięgają zaopatrzone pieczęcią miejską dokumenty, godłem pieczęci była zawsze głowa starszego mężczyzny z pełnym zarostem i z zamkniętymi oczami, chociaż w różnych czasach w rysunku różnicowana. Zbyt daleko te dokumenty nie sięgają. Kronikarz miasta dr I. Lustig, gdy w drugiej połowie XIX wieku przystąpił do pisania swej historii miasta, zachęcony do tego przychylną w tym czasie atmosferą, nawet urzędowym poparciem dla podejmowania tego rodzaju prac, poświęcił również nieco uwagi pieczęciom i herbowi miasta. Poszukiwania jego w dokumentach miejskich i w archiwach okolicznych miast doprowadziły do odkrycia pieczęci z 1643 roku, zachowanej na sporządzonej w Mysłowicach i potwierdzonej przez pisarza miejskiego A. F. Zalejskiego kopii dowodu z 1520 r. przechowywanego w archiwum bytomskim6. Jak to się stało, że Mysłowice wspomniane w przekazach źródłowych w początkach XIV wieku, nie zachowały w swych dokumentach wcześniejszych śladów materiałowych swego istnienia? Wyjaśniają to przekazy historyczne.
Po śmierci króla Stefana Batorego, gdy Sejm Elekcyjny odbyty w 1587 r. wybrał legalnie królem potomka – po kądzieli – Jagiellonów, Zygmunta Wazę, a stronnictwo przeciwne temu wyborowi pod wodzą Zborowskich, popartych przez część szlachty, ogłosiło nim arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, wojska posiłkowe Zamoyskiego złożone z tatarów i Kozaków, pchnięte w zwiadzie naprzeciw Maksymilianowi zdążającemu w stronę Krakowa, ograbiły i spaliły doszczętnie nasze miasto w dniu 11 października tegoż roku. Pastwą płomieni obok całej zabudowy wraz z kościołem stały się również wszystkie akta miejskie. Dokumentacyjne zasoby miasta biegną więc dopiero od 1590 roku, t. j. Od czasu założenia nowych ksiąg miejskich. To, że samorząd miejski rozpoczął na nowo swą działalność dopiero po przeszło dwóch latach zupełnego zastoju, świadczy wymownie o rozmiarach szkód, jakie miasto wtenczas musiało ponieść7. Najwcześniejsze pieczęcie z akt miejskich pochodzą zatem dopiero z XVII wieku.
Lustig, odkryty przez siebie odcisk pieczęci z 1643 roku, umieścił na tytułowej stronie swego dzieła (fot. 1). Przedstawia on na barokowej tarczy herbowej głowę starszego mężczyzny z pełnym zarostem i zamkniętymi oczami z charakterystycznym rysunkiem stylizowanej lilii nad górnym brzegiem tarczy w miejscu załamania brzegu w kierunku głowy. Łaciński napis w otoku brzmi ”SIGILLUM CIVITATIS MISLOVIENSIS". Pieczęć tą cytują później Saurma-Jeltsch i Knoetel. Czyja to według nich jest głowa?
Fot. 1 Przerys z odcisku pieczęci w opłatku z 1643 r.8
Repr. J. Ciepły
1) J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. PAU Kraków 1934, ss. 1-43.
2) E. Zivier, Die älteste Geschichte von Myslowitz, Oberschlesien, Jahrgang 1, Heft 2, Mai 1902, ss. 73-74; P. Knoetel, Alt Myslowitz, Oberschlesien, Jahrgang 8, Heft 12, März 1910, ss. 579-586.
3) E. Zivier, jw., s. 76; B. Bellerode, Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte. Älteste Urkunde über Myslowitz von 1360, Breslau 1902; ks. J. Kudera, Historia parafii mysłowickiej, Mysłowice 1934, ss. 10-11.
4) E. Zivier, Geschichte des Fürstentums Pless, Kattowitz 1906; ks. J. Kudera, jw., J. Pudełko w analizie usytuowania rynków miast śląskich, z 59 analizowanych umieszcza powstanie 32, w tym również mysłowickiego, w przedziale czasu 1250-1300 (Kwart. Architektury i Urbanistyki, T. IV, Zeszyt 3-4 z 1959 r.).
5) M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960 s. 9.
6) J. Lustig, Geschichte der Stadt Myslowitz, Myslowitz 1867, s. 348.
7) N. Pol, Jahrbücher der Stadt Breslau, Band IV, ss. 133-134; I. Lustig, jw.; ss. 27-28; T. Korzon, Dzieje wojen i wosjkowości w Polsce, Tom II, Lwów-Warszawa-Kraków 1923, ss. 100-101; F. Gramer, Chronik der Stadt Beuthen, Beuthe 1863, s. 95; ks. J. Kudera, jw., ss. 37-38, mylnie przypisuje spalenie miasta wojskom posiłkowym księcia Maksymiliana. Mysłowice należały w tym czasie do Austrii.
8) J. Lustig, jw., strona tytułowa.
Józef Ciepły
Życie Mysłowic nr 8-9, Kwiecień-maj-czerwiec 1991, cena 8.000 zł